Overslaan en naar de inhoud gaan

Interview weekendbijlage Het Nieuwsblad l 7 mei 2022

Borderline - het woord is weer gevallen. In de rechtbank, tijdens het moddergevecht Johnny Depp-Amber Heard over de plas. “Schattig en meisjesachtig aan de buitenkant, in realiteit heel destructief”, beoordeelde een psychologe de actrice. En zo gaat het opnieuw over een borderlinegeval, crimineel emotioneel. Terwijl het voor duizenden mensen vooral iets anders betekent: afzien. Strijden. Een groot, onverzorgd kwetsuur. Wat is borderline écht? “

“Een gesofisticeerd, berekend geval van borderline. Iemand die geneigd is om je te raken waar het wat meer pijn doet.” Forensisch psycholoog Shannon Curry, ingehuurd door Team Johnny Depp in de rechtszaak tegen zijn ex-partner Amber Heard, was voorbije week messcherp voor de actrice. Ze dook in het hoofd van Heard - via bewijsstukken, tapes, vorige psychologische evaluaties, een persoonlijkheidstest en twaalf uur eigen interviews - en velde haar oordeel: twee diagnoses. Een theatrale persoonlijkheidsstoornis, en borderline. Het eerste relatief onbekend, het tweede een stuk ‘hipper’. “Borderline staat voor een onstabiele persoonlijkheid, gekenmerkt door veel woede en wreedheid naar minder krachtige mensen”, klonk het. “Typisch om aanvallend te zijn als partner. Probeer je een intieme relatie aan te gaan met zo iemand, dan ga je van idool naar vuilnisbak. Plus: borderline lijkt een voorspellende factor voor vrouwen die geweld gebruiken tegen hun partner.”

En voilà. Heel de wereld had het gehoord. 1-0 voor arme, gekwetste Johnny versus die gekke, gemene Amber. Het borderlinegeval.

Terwijl borderline geen randfenomeen is. Sterker: het is een psychische plakker die een ferme groep mensen dragen, onder hun kleren. Tussen 1 en 6 procent van de bevolking zou aan borderline lijden, waaronder ietsje meer vrouwen. Een complexe ziekte, die veel meer lagen dekt dan enkel ‘Amber Heard’. “Het probleem is dat het altijd veralgemeend wordt”, zegt dr. Ann Berens, al 25 jaar psychiater en nu hoofdarts van het Universitair Psychiatrisch Centrum Duffel, met een bekend zorgprogramma voor borderline. “Het is hetzelfde als je zou zeggen: ik ken iemand met een hersentumor, en die wordt nu agressief. Dus iederéén met een hersentumor is agressief. Generalisaties die niet opgaan.”

Oerwantrouwen

Terug naar de basis, dus. Wat betekent dat eigenlijk, borderline? “De term is voor de eerste keer beschreven in 1938”, zegt dr. Berens. “Toen letterlijk benoemd als een psychische aandoening op de grens tussen neurose en psychose, op de borderline. In 1980 werd het voor de eerste keer opgenomen in de derde editie van de DSM, een van de grote classificatiesystemen voor mentale stoornissen.” De naam bleef plakken, de inhoud werd over de jaren heen verfijnd.

“Persoonlijkheidsstoornissen spelen zich eigenlijk af in drie dimensies”, zegt professor Zeno Van Duppen, psychiater en psychotherapeut binnen het UPC KU Leuven met een expertise in borderline. “Hoe iemand zichzelf beleeft, hoe iemand in interactie gaat met anderen, en hoe iemand met emoties omgaat. Mensen met borderline hebben heel weinig vat op wie ze zijn, en wat ze willen. Ze ervaren ook moeilijkheden met emotieregulatie, in het bijzonder: zijn zeer impulsief, en hebben veel moeite om stil te staan bij wat ze zelf of de anderen voelen en denken. Dat interpreteren ze daarom heel snel vanuit een soort basisangst, van de ander gaat mij in de steek laten. Een oer-wantrouwen. Als hun partner iets langer dan normaal wegblijft, of de baas kiest niet voor hen bij promotie, kan dat getriggerd worden. Wat dan weer bepaald gedrag uitlokt, zoals automutilatie, vluchten in drugs of alcohol, over hun grenzen gaan, chanteren. Gevolg: moeilijk, om zo langdurige relaties op te bouwen. Door hun eigen reacties houden ze hun grootste angst eigenlijk zelf in stand. Na een tijdje kan dat patiënten tot wanhoop drijven.”

Dé borderliner bestaat niet

Emoties die de touwtjes meedogenloos in handen houden: hoe komt dat tot stand? “Ik zie bij mijn patiënten veel contextuele factoren”, zegt professor Van Duppen. “Het is kenmerkend voor iemand met borderline om vaak op zijn gegroeid in een fundamenteel onveilige omgeving. Met trauma, emotionele verwaarlozing, verbale agressie, geen gewone zorg. Terwijl je als kind net iemand nodig hebt die samen met jou uitzoekt: wat voel ik?” Daarnaast is er ook een stukje waarmee je geboren wordt, zegt dr. Berens. “We zien bij mensen met borderline dat hun amygdala vaak hyperactief is. Als je een van nature rustige ouder bent met een heel emotioneel kind: dan ga je zijn reacties op ‘futiliteiten’ misschien niet goed begrijpen. En goedbedoeld corrigeren. Wat juist alles versterkt. Als je kind vervolgens nergens validatie krijgt, en op school bijvoorbeeld ook nog eens hoort ‘wat een ADHD’er, begin maar met rilatine’: dan zou zoiets mee aanleiding kunnen geven tot het ontstaan van borderline.”

Maar dé borderliner: ze bestaat niet. Het is niet standaard een jong meisje, dat zichzelf pijn doet, tiert vanuit het niets, en elke week een andere haarkleur heeft. “Er zijn zo veel variaties binnen borderline”, zegt Van Duppen. “Net heel impulsief en roekeloos, of net heel eenzaam en kwetsbaar, of net heel erg worstelen met partners. Twee mensen met dezelfde diagnose kunnen een volledig andere beleving hebben, met een andere oorzaak en een andere aangewezen behandeling.”

Iemand die over alle drie kan vertellen, is de Nederlandse Kathelijn Hulshof (33). In 2018 kreeg ze zelf de diagnose borderline, intussen schreef ze er het boek ‘gevalletje borderline’ over. “Het is een heftige stoornis. Ik ben heel suïcidaal geweest, en elke dag blijft moeilijk voor mij. Vroeger voldeed ik ongeveer aan het hele lijstje symptomen. Negatief zelfbeeld, extreme verlatingsangst, bijzonder impulsief gedrag… Maar vandaag is al het ‘extreme’ weg. Mijn laatste therapie heeft zo goed aangeslagen dat ik niet meer officieel pas in de diagnose.”

Groot kwetsuur

En toch. Toch duikt ze regelmatig op in de donkere krantenartikels: over rechtbanken, criminele zaken, uit de hand gelopen situaties. Hoe komt dat? “Als het gaat over vrouwen met een persoonlijkheidstoornis, is borderline inderdaad de meest voorkomende in justitie”, zegt forensisch psychiater Rudy Verelst. “Omdat hun grote mate van impulsiviteit kan leiden tot grensoverschrijdend gedrag: verkwisten van financiële middelen, en daarna leningen niet afbetalen. Of agressie in de relationele context, door het aantrekken-afstoten. Leidt borderline daarom noodzakelijk tot een aanraking met het gerecht? Neen.” Maar mensen lezen, oordelen, en schrijven luide reacties op Facebook. In de volksmond blijven borderliners ‘geen lieverdjes’. “Terwijl: er zit geen kwaadaardigheid achter”, zegt Van Duppen. “Onder al die moeilijkheden zit net een groot kwetsuur. Een verlangen om geholpen en gezien te worden.”

Bovendien is er nog een andere kant, waar zelden over wordt gesproken. De andere zijde van de zware borderline-plak, hun sterktes, ondanks of net dankzij de diagnose. “Onze kwetsbaarheid is net onze kracht, denk ik”, zegt Kathelijn. “Want je moèt wel sterk zijn. We hebben dus een enorm doorzettingsvermogen. Iets creatief, ook. Ik schrijf zelf gedichtjes. Als ik iets voel, voel ik het heel sterk: dat is soms overweldigend, maar ook heel mooi. En net doordat het leven zo’n strijd is, kan ik ook intens genieten van kleine dingen als een zonsondergang, of een wandeling door de bergen.” Dr. Berens beaamt. “De mensen die bij mij terecht komen zijn de sterksten onder de Galliërs. Je zal maar de stap zetten naar hulp. Mijn patiënten zijn superdapper, ik weet niet of wij allemaal zo sterk zijn als zij. Ze hebben ook heel snel door of je authentiek bent. En het is een fantastisch publiek om mee te werken. Het zijn vaak kleurrijke, boeiende mensen, die opvallen. Dus graag wat mildheid. Als maatschappij hebben we de verantwoordelijkheid om goed te zorgen voor mekaar. Ook voor de mensen die felle emoties hebben.”